Η Σκιά Του Ψυχικού Τραύματος

Αναμφισβήτητα, όλοι έχουμε βιώσει κάποιες τραυματικές εμπειρίες. Ο καθένας μας ίσως με τρόπο διαφορετικό, όχι όμως απαραίτητα λιγότερο ή περισσότερο «σοβαρό». Ποτέ δεν πίστεψα στη διαβάθμιση των προβλημάτων και των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι. Δεν υπάρχει αντικειμενικότητα σε μια τραυματική εμπειρία, η οποία εν τέλει βιώνεται τόσο υποκειμενικά από τον καθένα μας ξεχωριστά. Κάτι που μπορεί να αντιμετωπιστεί με ηρεμία και χωρίς έντονες αναταράξεις από έναν άνθρωπο, ωστόσο το ίδιο γεγονός μπορεί κάποιον άλλον να τον κατακεραυνώσει ψυχολογικά στον μέγιστο βαθμό!

Όλοι περνάμε περιόδους που τα πράγματα βιώνονται κάπως πιο «τραυματικά». Η απώλεια, για παράδειγμα, είναι ένα ζήτημα που όλοι έχουμε αντιμετωπίσει (και πάντα θα αντιμετωπίζουμε) σε κάποιους από τους τρεις βασικούς άξονες της σύγχρονης ζωής: εργασία, υγεία, σχέσεις. Η ζωή συνεχώς παρουσιάζει ριζικές αλλαγές, και για αυτό όμως είναι και ενδιαφέρουσα. Απαιτεί μια συνεχή ετοιμότητα για το «απρόβλεπτο», την ευχάριστη ή την δυσάρεστη έκπληξη. Αν η ζωή ήταν στάσιμη, τότε δε θα ήταν πραγματική! Η ίδια η πραγματικότητα δε γίνεται να μη βιώνεται ενίοτε και ως «τραυματική». Είναι το πεπρωμένο της να διαταράσσεται από διαφόρων τύπων τραυματικές καταστάσεις: σωματική και ψυχολογική κακοποίηση, παρενόχληση, κατάχρηση εξουσίας, εγκατάλειψη, εξαρτήσεις, απώλεια, αρρώστιες, χωρισμόί κ.α.

Ασυνείδητα είμαστε όλοι τρόπο τινά καθηλωμένοι στα ψυχικά τραύματα του παιδικού μας παρελθόντος, ακριβώς γιατί αυτά κατάφεραν να προκαλέσουν μεγάλα ρήγματα που μας ανάγκασαν τότε να ακινητοποιηθούμε, να παγώσουμε και να σταθούμε εκεί με ένα Εγώ πιθανόν απροετοίμαστο και απογυμνωμένο. Τα ψυχικά μας τραύματα θα λέγαμε ότι αποτελούν σημαντικούς σταθμούς ζωής, και ως τέτοια αφήνουν αναγκαστικά σημάδια και σκιές στην ενορμητική μας πορεία προς την ευτυχία…

Γιατί, όμως, συναντάμε συχνά καταστάσεις που μπορεί να μας θυμίζουν τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος; Ένας ασυνείδητος καταναγκασμός (αυτός της επανάληψης) μας ωθεί μοιραία σε μια «εκ των υστέρων» (Freud S.) επαναβίωση των πρωταρχικών παιδικών μας τραυμάτων: τα πράγματα, δηλαδή, μοιάζουν να γίνονται αναπόφευκτα ακόμα πιο τραυματικά, όταν αυτά συναντώνται με απωθημένα μνημονικά ίχνη και σκιές ενός τραυματικού παρελθόντος (πιθανότατα ξεχασμένου). Μια γυναίκα που μεγάλωσε με μια συναισθηματικά αδιάφορη μητέρα («νεκρή μητέρα» κατά Green), είναι πιθανό να συναντά την αδιαφορία και την εγκατάλειψη των συντρόφων της. Ένας άνδρας που δεχόταν την διαρκή υποτίμηση του ναρκισσιστή πατέρα του, μπορεί να συναντά τον εξευτελισμό και την απαξίωση των «αφεντικών» του. Με παρόμοιο και αντιστοίχο ασυνείδητο τρόπο μπορεί και ένας «ενήλικας-θύτης» να διαιωνίζει την δική του ιστορία κακοποίησης (που βίωσε ως παιδί) μέσα όμως από την αμυντική του ταύτιση με τον «κυρίαρχο», δηλαδή μέσω του αμυντικού μηχανισμού της «ταύτισης με τον επιτιθέμενο» (Klein M.). Με απλά λόγια, θα λέγαμε ότι στην περίπτωση αυτή το θύμα αμύνεται μέσα από την ασυνείδητη ταύτιση με τον θύτη του. Έτσι, ο φόβος του μειώνεται μέσα από την υιοθέτηση του ρόλου του «δυνατού», εκείνου που μπορεί να επιβάλλεται ή να επιβιώνει. Το ψυχικό τραύμα αντι να πενθείται και να γιατρεύεται, επαναλαμβάνεται και διαιωνίζεται…

Εργοδότες που εκμεταλλεύονται και εκφοβίζουν τους υπαλλήλους τους, καθηγητές που κόβουν τα φτερά των φοιτητών τους, ερωτοχτυπημένοι που εξιδανικεύουν τους συντρόφους τους, άνθρωποι δημιουργικοί που αναζητούν την επιβράβευση και την αποδοχή σε σαδιστικούς άρχοντες…. Θύτες και θύματα μοιάζουν να παρασύρονται, αργά ή γρήγορα, σε μια παθολογική σχέση φόβου, ελέγχου και εξάρτησης που έχει έναν και μοναδικό ασυνείδητο στόχο: την από κοινού διαμαρτυρία μέσω της επανάληψης του Τραυματικού. Όταν η σιωπή σπάσει μέσω του συνειδητού και τολμηρού πλέον λόγου και όταν οι ασυνείδητες (μα οδυνηρές) εκδραματίσεις νοηματοδοτηθούν, τότε ενδέχεται και ο καταναγκασμός της επανάληψης μέσω της κακοποίησης να γνωρίσει ενα τέλος.

Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι ενα βαθύ ψυχικό τραύμα πάντα στοιχειώνει τον άνθρωπο και επιστρέφει διαμαρτυρόμενο: το τραυματικό δομείται και συγχρόνως αποδομείται μέσα από την ίδια του την επαναβίωση, μέσα από τις ασυνείδητες συναντήσεις του τραυματικού «τότε» με ένα αναπόφευκτα τραυματικό «τώρα». Σταδιακά, η πορεία του τραύματος χάνει την πυξίδα της μέσα στο χρόνο, την πραγματικότητα και την λογική ζητώντας (ωστόσο) γιατρειά και στέλνοντας κάθε τόσο μηνύματα στο σώμα μας, σε συμβολικά όνειρα μας, στις ερωτικές μας σχέσεις, σε συμπτώματα (π.χ. κρίσεις πανικού), σε αρρώστιες, στις εξαρτήσεις μας… Επανατραυματισμός και επούλωση μπερδεύονται στην ίδια ασυνείδητη τροχιά, και απαιτούν πλέον ένα δυνατό και ώριμο Εγώ που θα μπορεί να διακρίνει, να ανακατασκευάζει, να αναπαριστά, να γιατρεύει.

Η βαθύτερη διερεύνηση του ασυνείδητου και τραυματισμένου εαυτού μας έρχεται για να μας βοηθήσει να αποκτήσουμε τη γνώση της προσωπικής και μοναδικής μας ιστορίας, ακόμα και αν αυτή φέρει κάποιες πληγές που δύσκολα κλείνουν… Το σταθερό και προστατευμένο πλαίσιο μιας ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας αποτελεί συχνά ένα πεδίο επαναπροσδιορισμού του ψυχικού τραύματος του ανθρώπου. Θα μπορέσει, άραγε, μια ψυχοθεραπευτική σχέση να εμπεριέξει την εξομολόγηση του Τραυματικού, αλλά και να δώσει ένα τέλος στη τραγικότητα του ανθρώπου μέσα από μια νέα «επανορθωτική εμπειρία»;

Βαλάντης Χουτοχρήστος, Ψυχολόγος, Ψυχοδυναμικός Ψυχοθεραπευτής, Επιστημονικά Υπεύθυνος του PsychoTherapy Lab